Nowe książki Doroty Masłowskiej i Eustachego Rylskiego, pierwsze przekłady dzieł noblistów i laureatów nagród Bookera, Pulitzera, National Book Award i Goncourtów – zapowiadają polscy wydawcy w planach na 2022 rok.
W warszawskim Teatrze Studio od 18 grudnia można oglądać napisany przez Dorotę Masłowską spektakl „Bowie w Warszawie” w reżyserii Marcina Libera. Tekst ukaże się także jako książka 12 stycznia nakładem Wydawnictwa Literackiego. Autorka w swojej nowej historii udaje się w podróż w czasie do gierkowskiej Polski, by przyjrzeć się bliżej ówczesnym kobietom. Osią nowej opowieści Masłowskiej jest krótka wizyta Davida Bowiego w Warszawie w 1973 r. Kolorowy, wyzwolony artysta podróżuje z Moskwy do Berlina i robi przystanek w szarej, zniewolonej, gierkowskiej Polsce. Idzie na spacer warszawskimi ulicami i trafia do księgarni przy placu Komuny Paryskiej (dzisiejszy pl. Wilsona). Książkę zilustrował Mariusz Wilczyński, autor nagradzanej animacji „Zabij to i wyjedź z tego miasta”.
Także 12 stycznia, nakładem Wielkiej Litery, ukaże się „Wyspa” Eustachego Rylskiego. To cztery opowieści połączone jednym motywem w tle – morzem. Bohaterowie – dziewczyna z prowincji szukająca szczęścia, niepokorny ksiądz-playboy, sędziwy pisarz czy enigmatyczny wczasowicz – postawieni w niecodziennych, często ekstremalnych sytuacjach, muszą stawić czoła rzeczywistości i własnym charakterom.
W nowym roku nie zabraknie też premier literatury światowej – wydawnictwo Czarne zapowiada na początek roku „Lata” Annie Ernaux, jednej z najważniejszych współczesnych pisarek francuskich. „Czy byłabym szczęśliwsza, mając inne życie?” – zdaje się pytać Ernaux, prowadząc czytelnika przez kolejne dekady swej biografii, od czasów niedostatku po lata kapitalistycznego przesytu. Od powojennej młodości, kiedy rytm życia w małym normandzkim miasteczku wyznaczały święta religijne, po dorosłość. Natomiast 26 stycznia W.A.B. wyda „Białą elegię” Han Kang znanej polskim czytelnikom z nagrodzonej w 2016 r. Bookerem powieści „Wegetarianka”. Koreańska pisarka tym razem pisze bardzo osobiście, „Biała elegia” to książka o żałobie, odrodzeniu i wytrwałości ludzkiego ducha. Autorka napisała większą część powieści podczas zimowego pobytu w Warszawie.
„Ewangelia dzieciństwa” Lydii Millet, zapowiadana na początek roku przez wydawnictwo Echa, to nowa powieść finalistki Pulitzera i autorki dwukrotnie nominowanej do National Book Award. Eve, podobnie jak jedenaścioro innych dzieci, znalazła się w letnim domku wbrew własnej woli. To jej rodzice – którzy właśnie pogrążają się ze swoimi znajomymi w alkoholowym otępieniu – wybrali to miejsce na wspólne spotkanie. Letnia sielanka nie trwa jednak długo – zapowiadany wcześniej huragan i gwałtowna burza niszczą część posiadłości. Okazuje się, że dzieci i rodzice mają zupełnie inne nastawienie wobec tego, co należy zrobić: wyjechać i ratować życie czy zostać, żeby chronić to, co jeszcze zostało? „Ewangelia dzieciństwa” to jedna z dziesięciu najlepszych książek roku 2020 wg „New York Times”.
W tym roku Akademia Szwedzka nagrodziła literackim Noblem Abdulrazaka Gurnaha, anglojęzycznego pisarza urodzonego na Zanzibarze, który pod koniec lat sześćdziesiątych wyjechał na studia do Wielkiej Brytanii, gdzie mieszka i tworzy do dziś. Wykładał m.in. na Uniwersytecie w Kent, gdzie zajmował się głównie literaturą postkolonialną. Na liście jego literackiego dorobku znajduje się w tej chwili dziesięć powieści i jeden zbiór opowiadań – żadna z tych książek nie została dotąd wydana po polsku. „W swej twórczości Gurnah przygląda się doświadczeniu uchodźcy, skupia się na jego tożsamości, świadomości i samoocenie. Bohaterowie tych książek są rozdarci pomiędzy kulturami, kontynentami, pomiędzy życiem, jakie mieli, i tym, które ich czeka. Ten stan wprawia ich w nieustanne poczucie niestabilności i rozchwiania, którego nigdy nie potrafią się pozbyć” – pisała o laureacie Akademia. Wydawnictwo Poznańskie poinformowało na swoim profilu na Facebooku, że to właśnie ono zostało polskim wydawcą książek tegorocznego laureata. Pierwszą powieścią, która ukaże się w polskim przekładzie w 2022 r., będzie „Afterlives”.
Wśród premier zapowiadanych na 2022 r. jest też drugi tom poezji Louise Glück w przekładzie Krystyny Dąbrowskiej (Wydawnictwo a5). W 2020 r. Glück otrzymała Literacką Nagrodę Nobla, ale żadna z książek poetki nie była wówczas dostępna w języku polskim. Kilka tygodni po ogłoszeniu zwyciężczyni wydawnictwo a5 zapowiedziało, że kupiło prawa do kilku tomów amerykańskiej poetki. W 2021 r. na polskim rynku ukazał się zbiór wierszy „Ararat” w tłumaczeniu Krystyny Dąbrowskiej. Wydawnictwo zapowiedziało, że kolejne tomy ukażą się w 2022 i 2023 r.
Południowoafrykański pisarz Damon Galgut, który wcześniej już dwukrotnie dotarł do finału Nagrody Bookera, w tym roku wreszcie zdobył statuetkę. Kapituła doceniła jego dziewiątą powieść „The Promise”, która ukaże się w Polsce na początku przyszłego roku nakładem wydawnictwa Czarne. „Obietnica” to saga opowiadająca o upadku białej, południowoafrykańskiej rodziny na przestrzeni ponad czterech dekad. W jej losach przewijają się dramaty, seks, narkotyki, strzelaniny i śmierć, ale jest też mnóstwo humoru. Przez pryzmat tej jednej rodziny autor opowiada historię Republiki Południowej Afryki i jej burzliwego przejścia od apartheidu do demokracji wielorasowej. Tytuł książki odnosi się do obietnicy, którą otrzymuje czarna pokojówka białej rodziny. Miała ona dostać dom, w którym mieszka, i ziemię, na której stał budynek.
W lutym WL opublikuje dwie książki o tym samym człowieku – Wincencie Rosenbergu, Żydzie polskiego pochodzenia, który w 1928 r. wyemigrował z Europy i osiadł w Argentynie. „Getto jest we mnie” Santiago Amigorena to powieść nominowana do najważniejszych francuskich wyróżnień literackich – Nagrody Goncourtów, Renaudot i Médicis. Opisuje historię dziadka autora, Wincenta, który z oddalenia Ameryce Południowej obserwuje tragedię tych, którzy zostali w Polsce. Kuzynem Amigoreny jest słynny argentyński reportażysta Martín Caparrós, który również napisał książkę o losach polskich przodków – „Dziadkowie” – także o Wincentym Rosenbergu. Obie książki ukażą się w Polsce w tym samym czasie nakładem WL.
„Schron przeciwczasowy” Georga Gospodinowa, która jest w planach WL na przyszły rok, to nowa powieść jednego z najgłośniejszych pisarzy europejskich, laureata Nagrody Angelusa. Wynalazca Gaustyn wędruje w czasie. Swoją ideę niesienia innym pomocy realizuje w wyjątkowej klinice przeszłości w Szwajcarii, którą zakłada dla osób cierpiących na chorobę Alzheimera. Pacjenci mogą wybierać spośród wszystkich minionych dekad XX wieku, by odnaleźć swoją bezpieczną przestrzeń. Wkrótce oferowana przez Gaustyna kuracja przyciąga nie tylko chorych, ale także wszystkich tych, którzy chcieliby powrócić do szczęśliwych chwil. Klinika odblokowuje ich wspomnienia, przywracając czas, w którym czuli spokój i spełnienie.
W planach WL na marzec jest też nowa powieść laureata Bookera, Richarda Flanagana pt. „Żywe morze snów na jawie”. Głównymi bohaterami powieści są Anna i jej bracia, Tommy i Terzo, którzy trzymają 87-letnią matkę przy życiu w tasmańskim szpitalu. Rodzinna tragedia rozgrywa się w czasie, gdy kraj pogrążony jest w apokaliptycznych pożarach.
Na wiosnę zapowiadana jest także premiera „Tylla” Daniela Kehlmanna (WL), niemieckiego bestsellera, którzy sprzedał się w liczbie przeszło pół miliona egzemplarzy. Na podstawie książki powstaje serial Netflixa, a prawa do wydania zostały sprzedane do przeszło 20 krajów. Tytułowa postać (która została zaczerpnięta z XIV-wiecznych niemieckich podań ludowych. W Polsce znana jest pod nazwą Dyl Sowizdrzał) to syn wieśniaka, który w wyniku konfliktu z Kościołem zostaje stracony. Tyll musi uciekać z rodzinnych okolic – robi to wraz z córką młynarza, Nelly. W tym czasie nabiera zdolności kuglarskich. W trakcie podróży przez trawiony wojną kraj utrzymuje się przy życiu dzięki pokazom różnych sztuczek. Tyll jest jednak kimś więcej – nie tylko zwinnym iluzjonistą, ale również hipnotyzerem, oszustem, prowokatorem i demonem spętanym w jednej osobie.
W czerwcu ukaże się „Interior Chinatown” Charlesa Yu (wyd. ArtRage) – powieść nagrodzona w 2020 r. National Book Award o tym, co oznaczają azjatyckie korzenie w Stanach Zjednoczonych. Autor żongluje motywami zaczerpniętymi z historii, popkultury, amerykańskich dzielnic azjatyckich korzeni i hollywoodzkich filmów kung-fu.
W drugiej połowie 2022 r., nakładem Wydawnictwa Cyranka, ukaże się z kolei polski przekład „La plus secrete mémoire des hommes” („Najbardziej sekretne wspomnienie mężczyzn”) senegalskiego pisarza Mohameda Mbougara Sarra, tegorocznego laureata Nagrody Goncourtów, najbardziej prestiżowej francuskiej nagrody literackiej.
Nie zabraknie także literatury faktu: Czarne zapowiada na 12 stycznia wydanie książki „Był dwór, nie ma dworu. Reforma rolna w Polsce” Anny Wylegały. Reforma rolna, czyli wywłaszczenie wielkich właścicieli ziemskich i przekazanie części ziemi chłopom, przeprowadzona latach 1944–1945, to jedno z najsłabiej zbadanych wydarzeń w powojennej historii Polski. W czasach PRL próbowano przede wszystkim udowodnić, jak bardzo polepszyła sytuację chłopów i robotników rolnych. Autorka odpowiada na pytanie, jakim doświadczeniem była reforma rolna dla poszkodowanych, czyli ziemian, dla tych, którzy z niej skorzystali, a zatem służby folwarcznej i bezrolnych chłopów, a także rzeszy mniej lub bardziej zaangażowanych świadków.
Inna nowość z literatury faktu, która ukaże się na początku 2022 r., to „Adresy. Co mówią nam o tożsamości, statusie i władzy” Deirdre Mask (Znak). Autorka snuje opowieść o tym, co oznacza posiadanie (lub brak) adresu zamieszkania, jaką funkcję w naszym życiu odgrywają układ ulic, ich nazwy, numeracja domów.
W pierwszej połowie 2022 r. możemy spodziewać się również nowej biografii autorstwa Angeliki Kuźniak. Po Zofii Stryjeńskiej i Oldze Boznańskiej autorka bierze na warsztat postać jednej z najważniejszych polskich badaczek w historii – Marię Skłodowską-Curie (WL), dwukrotną laureatkę Nagrody Nobla. (PAP)
autor: Agata Szwedowicz
Rok 2021 w księgarniach historycznych
Historia II RP, biografie polityków i ludzi kultury, wydania wspomnień i innych źródeł – to przede wszystkim wyróżniało się w ofercie księgarskiej mijającego roku. Cieszącą się dużą popularnością nowością było pojawienie się licznych audiobooków.
W roku 2021 obchodziliśmy okrągłe rocznice urodzin wybitnych twórców polskiej literatury – Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Stanisława Lema, Cypriana Kamila Norwida i Tadeusza Różewicza.
Wydawnictwo Literackie opublikowało biografię „Stanisław Lem. Wypędzony z Wysokiego Zamku” pióra Agnieszki Gajewskiej. Autorka dotarła do nieznanych źródeł, odniosła się do przemilczanej przez Lema młodości w okresie II wojny światowej oraz stosunków z systemem komunistycznym.
Z okazji dwusetnej rocznicy urodzin Cypriana Norwida Fundacja Museion Norwid oraz Pewne Wydawnictwo przygotowały serię książek „Norwidiana” poświęconych poecie. W jej ramach ukazał się tom „Nie są nasze – pieśni nasze” zbierający wiersze religijne poety w opracowaniu, ze wstępem i komentarzem Stefana Sawickiego, redaktora naczelnego krytycznej edycji „Dzieł wszystkich” Norwida.
Patronem roku 2021 był także Prymas Tysiąclecia kard. Stefan Wyszyński. Była to okazja do zaprezentowania jego nowych biografii. Nakładem UKSW ukazał się zbiór studiów „Kardynał Stefan Wyszyński, arcybiskup gnieźnieński i warszawski” poświęcony jego działaniom na rzecz dwóch najważniejszych metropolii polskiego Kościoła. Podobnie jak w poprzednich latach opublikowano też kolejny, już dziewiąty tom zapisków prymasa „Pro Memoria”, obejmujący rok 1962 (wyd. IPN).
W ramach obchodów Roku Powstań Śląskich Muzeum Historii Polski i Instytut Śląski przy wsparciu Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach i Muzeum Śląska Opolskiego opublikowało rozważania dwunastu historyków. Eseje w zbiorze „Powstania Śląskie. Polityka, historia, pamięć” tworzą szeroką panoramę historii Śląska od średniowiecza aż po burzliwy wiek XX i walkę o jego polskość po 1919 r.
W 230. rocznicę uchwalenia Konstytucji 3 maja Muzeum Historii Polski opublikowało monografię jednego z najlepszych zagranicznych badaczy dziejów Rzeczypospolitej prof. Richarda Butterwicka. „Konstytucja 3 maja. Testament Rzeczypospolitej Obojga Narodów” przedstawia dzieło Sejmu Wielkiego jako całościową i bezprecedensową w ówczesnej Europie próbę podniesienia państwa z upadku, która stanowiła zagrożenie dla mocarstw sąsiednich. Książka brytyjskiego historyka ukaże się również w tłumaczeniu na litewski i ukraiński.
Epoka zaborów to nie tylko historia walki o niepodległość z bronią w ręku, ale także pozytywistycznej pracy u podstaw oraz wielkich ludzi nauki. U progu ogłoszonego przez Senat Roku Ignacego Łukasiewicza w serii „Biografie sławnych ludzi” Państwowego Instytutu Wydawniczego ukazała się biografia twórcy przemysłu naftowego. „Odkrywca i wynalazca, tytan pracy, innowator i nauczyciel młodych, przedsiębiorca i milioner, filantrop i społecznik, patriota i polityk, ale przede wszystkim skromny, dobry i oddany innym człowiek. Taki był Ignacy Łukasiewicz i takim powinien znać go współczesny świat” – czytamy w książce autorstwa Piotra Franaszka, Pawła Graty, Anny Kozickiej-Kołaczkowskiej, Mariusza Ruszela i Grzegorza Zamoyskiego
W dorobku wielu wydawnictw istotne miejsce zajmowały biografie, często postaci, które dotąd nie cieszyły się szczególnym zainteresowaniem historyków. Na uwagę zasługuje pierwsza obszerna biografia Zofii Moraczewskiej, jednej z najważniejszych działaczek lewicy niepodległościowej, wybranej w 1919 r. na Sejm Ustawodawczy. Kamila Cybulska w książce „O niepodległość i prawa kobiet. Zofia Moraczewska 1873–1958. Życie i działalność” (wyd. IPN) zaznacza, że bohaterka jej książki, małżonka pierwszego premiera niepodległej RP, należała do pokolenia kobiet, któremu przyświecała „idea zaangażowania szerokich mas w trud odzyskania suwerenności ziem polskich”.
Losy wyjątkowo zasłużonych dla Polski kobiet przybliżyło także wydawnictwo „Znak”. W książce „Waleczne z gór. Nieznane historie bohaterskich kobiet” Agata Puścikowska opowiada o piętnastu, pochodzących z Podhala, kobietach zaangażowanych w służbę Polskiemu Państwu Podziemnemu. W tym gronie jest słynna Helena Marusarzówna, ale również znacznie mniej znane bohaterki AK. Wiele z nich za swoją działalność zapłaciło najwyższą cenę.
Niezmienną popularnością cieszyły się obszary historii międzywojnia. Na uwagę zasługuje m.in. kolejny tom w ramach serii „100-lecie niepodległości. Wspomnienia i pamiętniki”. Muzeum Historii Polski opublikowało pochodzące z lat 1918–1927 pamiętniki jednego z najwybitniejszych polityków ludowych międzywojnia, Macieja Rataja. Jest to pierwsze od ponad pół wieku wydanie tego ważnego źródła, niezbędnego do poznania historii politycznej II RP.
W 2021 r., podobnie jak w minionych latach, ogromną popularność zyskiwała historia dawnych Kresów. Wśród książek poświęconych polskiemu wschodowi zajmuje ważne miejsce pierwszy tom słownika inteligencji polskiej w ZSRS 1945–1991 pt. „Zostali na Wschodzie” (wyd. IPN). Zawiera osiemdziesiąt biogramów przedstawicieli polskich elit kresowych. Nie są to suche słownikowe notki biograficzne, lecz rozbudowane i uzupełnione o liczne cytaty źródłowe artykuły. Wśród ich autorów jest m.in. więziony przez władze w Mińsku dziennikarz i działacz Polaków na Białorusi Andrzej Poczobut.
O sowieckich zbrodniach na obywatelach II RP w sposób najbardziej wstrząsający opowiadają wspomnienia świadków oraz ofiar. Doświadczony w publikowaniu świadectw Ośrodek „Karta” wydał „Liście na wietrze. Wspomnienia dziewczynki deportowanej na Wschód” – Felicja Konarska, wówczas mająca niespełna sześć lat, 10 lutego 1940 r. została deportowana z rodzicami oraz czwórką rodzeństwa do Obilu w obwodzie archangielskim. „Jesteśmy bezsilni jak liście na wietrze. Czyś ty widział, żeby zerwany liść wrócił na drzewo?” – mówiła w zapomnianym posiołku syberyjskim matka Felicji do jej ojca, tracąc nadzieję na powrót do domu.
Wyjątkowym świadectwem życia na Kresach jest opublikowany nakładem „Czytelnika” tom „Na skraju Imperium i inne wspomnienia”. Składa się z trzech książek: „Na skraju Imperium”, „Wolne Miasto” i „Requiem dla ziemiaństwa”. Opisują one różne okresy życia Mieczysława Jałowieckiego. To niezwykła opowieść człowieka, który urodził się w 1876 r. w Syłgudyszkach na Wileńszczyźnie, miał zatem szansę być świadkiem zmierzchu Imperium Rosyjskiego i rewolucji bolszewickiej. Z jej powodu opuścił rodzinne strony, przenosząc się do Warszawy i Gdańska. Zmarł na początku lat sześćdziesiątych w Londynie. Należał do przedstawicieli ostatniego pokolenia, którego duchową ojczyzną było Wielkie Księstwo Litewskie.
Wiele publikacji o zbrodniach drugiego z wielkich totalitaryzmów wydał Instytut Pileckiego. Wśród nich wyróżniała się praca Sebastiana Piątkowskiego, który przejrzał ogłoszenia, które ukazywały się w gazetach Generalnego Gubernatorstwa. „Życie codzienne Polaków w Generalnym Gubernatorstwie w świetle ogłoszeń drobnych polskojęzycznej prasy niemieckiej” jest analizą obyczajów Polaków kształtujących się w okupacyjnej rzeczywistości, ich problemów rodzinnych i matrymonialnych.
Tropem wydawania cennych źródeł historycznych poszli również inni wydawcy. W 125. rocznicę urodzin Józefa Czapskiego wydawnictwo „Więź” wznowiło dwutomowy zbiór jego szkiców, esejów, recenzje z wystaw i sylwetki bohaterów polskiej historii. Lektura „Rozproszonych” pozwala poznać rozmaite fascynacje Czapskiego, podążyć tokiem jego myśli, przyjrzeć się zauroczeniom malarskim i literackim, a także gustom estetycznym i sympatiom politycznym.
Jednym z największych wydarzeń wydawniczych roku 2021 było opublikowanie obszernej biografii architekta spraw zagranicznych Józefa Becka (Wydawnictwo Literackie). Marek Kornat i Mariusz Wołos przybliżają działalność Becka na szerokim tle panoramy stosunków zagranicznych, a to pozwala czytelnikom zrozumieć okoliczności, w jakich przyszło mu kierować polityką zagraniczną odrodzonego kraju, oraz motywacje podejmowanych przez niego działań.
Do coraz popularniejszej kategorii reportażu historycznego można zaliczyć książkę „Wymazana granica. Śladami II Rzeczpospolitej” Tomasza Grzywaczewskiego (wyd. Czarne). Autor przemierzył ponad 5 tys. km, szukając śladów specyfiki pogranicza II RP oraz powojennych migracji, doprowadzających do niemal całkowitej „wymiany ludności” tych ziem.
W 65. rocznicę brutalnego stłumienia poznańskiego Czerwca Instytut Pamięci Narodowej we współpracy z Uniwersytetem Adama Mickiewicza w Poznaniu opublikował po angielsku i niemiecku przygotowaną przez Stanisława Jankowiaka, Rafała Kościańskiego i Rafała Reczkę monografię poświęconą tamtym wydarzeniom. „Nakreślono proces, który doprowadził do erupcji społecznego niezadowolenia. Istotnym elementem książki jest przedstawienie reakcji na Poznański Czerwiec świata zachodniego oraz państw bloku komunistycznego” – piszą wydawcy „28 June 1956 in Poznań. One of the First Months of Polish Freedom”.
Przypadająca w minionym roku 40. rocznica wprowadzenia stanu wojennego była okazją do podsumowania dotychczasowego dorobku historiografii dotyczącej lat 1981–1983. Szczególnie aktywny na tym polu był IPN. Jedna z najciekawszych publikacji, skierowana do wąskiego kręgu czytelników, zawiera niepublikowane dotąd raporty amerykańskich dyplomatów opisujące wydarzenia w PRL po wprowadzeniu stanu wojennego. „Wobec narzuconych przez ekipę gen. Wojciecha Jaruzelskiego ograniczeń komunikacyjnych warszawska ambasada, a także konsulaty USA w Krakowie i Poznaniu stały się dla administracji Reagana podstawowym źródłem informacji o tym, co tak naprawdę dzieje się w Polsce” – zauważają redaktorzy zbioru „Post po karnawale. Amerykańskie placówki dyplomatyczne w PRL wobec pierwszych tygodni stanu wojennego”.
Historycy IPN przybliżali czytelnikom także dzieje podziemia antykomunistycznego w czasie stanu wojennego. Szczególną rolę w walce z systemem odgrywał niezależny ruch wydawniczy. Krakowski historyk Marcin Krzek-Lubowiecki na przykładzie Wydawnictwa Myśli Nieinternowanej prezentuje sposób działania podziemnych drukarzy, dystrybutorów i redaktorów („Wydawnictwo Myśli Nieinternowanej. Dzieje niezależnej oficyny w latach 1982–1989”).
Do znacznie szerszego kręgu czytelników adresowano popularne syntezy historii stanu wojennego. W wydanym przez Muzę „Dniu bez Teleranka” Anna Mieszczanek z drobnych relacji świadków i uczestników tamtych wydarzeń układa obraz jednego z najbardziej dramatycznych okresów dziejów powojennej Polski. Obszerniejszą i bardziej wielowątkową opowieścią o stanie wojennym jest zaś opublikowany przez krakowskie wydawnictwo Biały Kruk zbiór esejów „Nikczemność i honor. Stan wojenny w stu odsłonach” Wojciecha Polaka, Sylwii Galij-Skarbińskiej i ks. Michała Damazyna.
Dla historyków dziejów PRL jednym z wydarzeń wydawniczych roku 2021 było opublikowanie przez Ośrodek „Karta” zbioru publicystyki Stefana Kisielewskiego pt. „Reakcjonista. Autobiografia intelektualna”. W stulecie urodzin „Kisiela” redaktorzy wybrali z obszernego dorobku pisarza i kompozytora fragmenty najlepiej ilustrujące jego poglądy. „Ma mózg wyekwipowany w zdolność jasnego, prostego, łatwego przedstawiania własnej prawdy, choćby najtrudniejszej, czasem uparty i pieniacki (zwłaszcza gdy nie ma racji), ale zakorzeniony w zdrowym i prawidłowym odczuciu moralnych odpowiedzialności, wahań, rzetelności” – pisał o „Kisielu” cytowany w książce Leopold Tyrmand.
Równie dużą popularnością cieszyła się pierwsza pełna biografia opozycjonisty antykomunistycznego i redaktora „Gazety Wyborczej” Adama Michnika. „Znałem jak gdyby dwóch Michników; z tym drugim mam problem” – podkreśla Roman Graczyk. Autor „Demiurga. Biografii Adama Michnika” wyjaśnia, że definiowany przez niego „problem” to przede wszystkim wielość „uwikłań politycznych”. Graczyk poświęca niemal całość liczącej 500 stron biografii (wyd. Zona Zero) na zrozumienie, jakie czynniki kształtowały Adama Michnika, i powodów jego osamotnienia w Polsce drugiej i trzeciej dekady XXI w.
Bliski Adamowi Michnikowi był jeden z najważniejszych działaczy „Solidarności”, Henryk Wujec. Nakładem „Znaku” ukazał się przygotowywany przez niego do ostatnich dni życia zbiór tekstów publicystycznych, felietonów i wspomnień. „Nadać sens temu światu” dokończyli i przygotowali do druku żona Henryka Wujca oraz jego przyjaciele.
Środowisko historyków bardzo pozytywnie przyjęło biografię innej znaczącej postaci historii późnego PRL – ostatniego I sekretarza KC PZPR Mieczysława F. Rakowskiego. W wydanej nakładem IPN biografii politycznej Michał Przeperski prezentuje ponad cztery dekady działalności publicznej Rakowskiego. W tym celu wykorzystał m.in. rękopisy jego dzienników, które znacznie różnią się od wersji opublikowanej drukiem. „Dla zrozumienia samego Rakowskiego znaczenie jego zapisków jest kluczowe. Pozwalają one również na zajrzenie za kulisy systemu i funkcjonowanie ówczesnego społeczeństwa” – podkreślił w rozmowie z PAP autor książki „Mieczysław F. Rakowski. Biografia polityczna”.
Na przeciwległym do Rakowskiego biegunie idei znajdował się bohater biografii pióra Tomasza Terlikowskiego. W 2021 r. minęła setna rocznica urodzin jednej z najwybitniejszych postaci polskiego życia religijnego po II wojnie światowej – ks. Franciszka Blachnickiego. Za sprawą ruchu oazowego ks. Blachnicki uformował całe pokolenie ludzi, którzy zaangażowali się w „Solidarność”, Ruch Młodej Polski czy Niezależne Zrzeszenie Studentów. „Doświadczenie wolności, wezwanie do niej podczas rekolekcji oazowych, uświadamiało, że wolność jest w nas, nawet gdy wokół szalała komuna. Sprawiło, że wielu młodych ludzi nie tylko odzyskiwało wiarę, ale też zaczynało sobie uświadamiać, że wiąże się z nią zaangażowanie społeczne” – wskazuje autor książki „Franciszek Blachnicki. Ksiądz, który zmienił Polskę” (wyd. WAM).
Z kolei nakładem Muzeum Warszawy ukazała się książka zaliczana do popularnego w wielu krajach nurtu „biografii miast”. Historyk dziejów najnowszych i pasjonat historii Warszawy Błażej Brzostek w publikacji „Wstecz. Historia Warszawy do początku” odwraca kolejność opowiadania o historii miasta. „Biografie każdego z nas są +za nami+, aby je zobaczyć, musimy spojrzeć za siebie. W tym znaczeniu żadna biografia nie jest pełnym obrazem przeszłości. To raczej sekwencje wspomnień, często niechronologiczne, nieostre” – stwierdził w rozmowie z PAP.
Historię Warszawy w jednym z jej najbardziej dramatycznych momentów przybliża zaś Mikołaj Getka-Kenig. „Plan londyński. Niezrealizowana wizja odbudowy Warszawy (1945–1946)” to zarys snutych na emigracji planów odbudowy miasta niemal całkowicie zniszczonego przez niemieckich okupantów. „Ani pożar Londynu w 1666 czy Moskwy w 1812 r., ani zburzenie miast takich jak Mesyna, San Francisco czy Tokio przez klęski żywiołowe nie pociągnęły za sobą zniszczenia tak całkowitego i o tak wielkiej skali. […] Żadne z nich bowiem nie jest miastem, które co do wielkości, ogromu zniszczeń i pozycji w życiu państwa i narodu może równać się z Warszawą i jej zniszczeniem dla Polski” – zauważa autor książki opublikowanej przez Instytut Pileckiego.
30. rocznica likwidacji Układu Warszawskiego i samorozwiązania ZSRS sprzyjała syntetycznym podsumowaniom procesu demontażu ideologii i systemu komunistycznego w poszczególnych krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Adam Burakowski, Aleksander Gubrynowicz i Paweł Ukielski w wydanej w słynnej serii „ceramowskiej” książce „1989. Jesień Narodów” (PIW) rozważają przyczyny procesów, które doprowadziły do jednego z najbardziej zadziwiających wydarzeń w historii XX wieku, jakim okazała się niemal bezkrwawa transformacja krajów komunistycznych.
Historia była obecna również na kartach komiksów. Jesienią nakładem IPN ukazał się pierwszy zeszyt nowej, kierowanej do najmłodszych czytelników serii komiksowej „Aga, Adam i Hamlet na tropie tajemnic”. Do nieco starszych czytelników autorzy kierują kolejny, już szósty tom „Wilczych tropów”. Komiks opowiada o losach jednego z najważniejszych dowódców polowych AK w Okręgu Kieleckiego, kpt. Antoniego Hedy „Szarego”.
Białostockie Muzeum Pamięci Sybiru opublikowało pierwszy zeszyt serii komiksów o Polakach zsyłanych przez reżim sowiecki na wschód. „Komiks przygotowywany przez MPS jest oparty na wspomnieniach jednej z sybiraczek – Pani Danuty Pietrzak, która jako piętnastoletnia dziewczyna wraz z matką i bratem została deportowana do Kazachstanu w kwietniu 1940 r. Z komiksu dowiadujemy się o okolicznościach deportacji, trudach podróży i życia codziennego w Kazachstanie” – piszą wydawcy serii „Sybir. Moja historia”.
W stulecie III Powstania Śląskiego wydawnictwo Ars Cameralis opublikowało zaś komiks biograficzny autorstwa Sławomira Zajączkowskiego i Krzysztofa Wyrzykowskiego o Wojciechu Korfantym. „To wyjątkowa postać, łącząca w sobie tak dużo: doświadczenia zwykłego chłopaka, bohatera historycznych wydarzeń, polityka z realnymi osiągnięciami, postaci na poły mitycznej już za życia, wreszcie osoby przeżywającej w swoich ostatnich latach osobisty dramat” – zaznaczają autorzy.
Nowatorskim sposobem popularyzacji historii było wydawanie książek w postaci audiobooków. Skupiała się na nich uwaga Muzeum Historii Polski. W serii „Klasycy polskiej historiografii” muzealnicy wybrali m.in.: „Noc 22 stycznia 1863 r.” Józefa Piłsudskiego (czyta Antoni Pawlicki), „Życie polskie w dawnych wiekach (wiek XVI-XVIII)” Władysława Łozińskiego (czyta Magdalena Górska), oraz „Prawem i lewem. Obyczaje na czerwonej Rusi w pierwszej połowie XVII w.” tego samego autora (czyta Antoni Pawlicki).
W październiku w serii „Cuda Polski” MHP opublikowało z kolei przewodniki po II RP: „Warszawę” Aleksandra Janowskiego, „Polesie” i „Huculszczyznę” Ferdynanda A. Ossendowskiego, a także „Morze i Pomorze” Jerzego Smoleńskiego oraz „Sandomierskie” Aleksandra Patkowskiego. Wszystkie książki z serii są czytane przez znanych aktorów.
Podsumowaniem rynku książki historycznej były także prestiżowe nagrody. 10 listopada Nagrodę Literacką im. Józefa Mackiewicza otrzymał publicysta Paweł Lisicki za książkę „Dogmat i tiara” (wyd. Fronda) poświęconą historii Kościoła po II Soborze Watykańskim. Kapituła Nagrody wyróżniła również Katarzynę Błażewską za monografię „Przestrzenie totalitarnego zniewolenia. Doświadczenia wojny i okupacji w twórczości Józefa Mackiewicza” wydaną przez Instytut Pileckiego.
Jak zawsze niezwykle istotne okazały się Targi Książki Historycznej i wręczane w ich trakcie Nagrody KLIO, ustanowione w 1995 r. przez Porozumienie Wydawców Książki Historycznej. W tym roku do konkursu zgłoszono 288 propozycji tytułów wydanych w latach 2020–2021 – przyznano wyróżnienia w czterech kategoriach: autorskiej, monografii naukowej, edytorskiej oraz varsavianów.
W kategorii autorskiej nagrodę I stopnia otrzymał Wojciech Szatkowski za książkę „Józef Oppenheim – przyjaciel Tatr i ludzi” wydaną przez Muzeum Tatrzańskie i Wydawnictwo LTW.
W kategorii monografia naukowa nagrodę I stopnia otrzymał Tomasz Kurpierz za książkę „Henryk Sławik 1894–1944. Biografia socjalisty” (wyd. IPN). Przybliża ona społeczną, zawodową i polityczną działalność Sławika, który w czasie II wojny wraz z Węgrem Józsefem Antallem uratował na Węgrzech tysiące Żydów.
W kategorii edytorskiej równorzędne wyróżnienia otrzymały: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach za książkę „Album powstańców 1863 roku z Grodzieńszczyzny” (opracowanie: Aleś Sauczuk, Aliaksandr Radziuk, redakcja naukowa Wiesław Caban), Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN za serię książek „Origines Polonorum” pod redakcją naukową Przemysława Urbańczyka, a także Wydawnictwo, Księgarnia, Antykwariat Górski „Filar” za „Tatry i Zakopane w ilustracji Walerego Eljasza-Radzikowskiego” pióra Radosława Kuty, Muzeum Wojska Polskiego za książkę „Trofea wojny polsko-bolszewickiej 1919–1920” (autorzy: Jarosław Pych, Michał Mackiewicz) oraz Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego za książkę „Mała encyklopedia Polonii francuskiej” (autor: Zbigniew Andrzej Judycki) i prof. Eugeniusz Cezary Król za wzorową edycję naukową, opatrzenie wstępem i przypisami książki „Mein Kampf. Wydanie krytyczne” opublikowanej nakładem Wydawnictwa Bellona.
W kategorii varsaviana nagrodę I stopnia otrzymał Krzysztof Mordyński za „Sny o Warszawie. Wizje przebudowy miasta 1945–1952” (wyd. Prószyński).
4 grudnia wręczono Nagrodą Historyczną m.st. Warszawy im. Kazimierza Moczarskiego. Wyróżnienie ustanowione w grudniu 2018 r. uchwałą Rady Miasta Warszawy jest kontynuacją powstałej w 2009 r. nagrody za najlepszą książkę poświęconą historii Polski po 1918 r. Tegorocznym laureatem głównej nagrody został historyk architektury Grzegorz Piątek. Książka „Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949” (wyd. W.A.B./GW Foksal) opowiada o planach odbudowy miasta tworzonych przez władze komunistyczne we współpracy z architektami z Biura Odbudowy Stolicy.
Swoją nagrodę „Ołówek” po raz piąty przyznała także młodzież licealna skupiona w Młodzieżowych Klubach Historycznych im. Kazimierza Moczarskiego. Otrzymała ją reportażystka Karolina Sulej za „Rzeczy osobiste. Opowieść o ubraniach w obozach koncentracyjnych i zagłady” (wyd. Czerwone i Czarne). Książka opowiada o losach więźniów niemieckich obozów śmierci, którzy trafiając do nich tracili wszystko, łącznie z dotychczasowym ubiorem.
W 2021 r. po raz pierwszy poznaliśmy laureatów Międzynarodowej Nagrody im. Witolda Pileckiego. Komisja konkursowa nominowała po pięć publikacji w trzech kategoriach: naukowa książka historyczna, reportaż historyczny oraz nagroda specjalna dla korespondentów wojennych. Nagrodę specjalną dla korespondentów wojennych otrzymała Christina Lamb, autorka „Our Bodies Their Battlefield: What War Does to Women” (Harper Collins Publishers). Książka brytyjskiej dziennikarki jest poświęcona trudnej sytuacji kobiet w czasie współczesnych konfliktów zbrojnych. Jej opowieść oparta jest na osobistych świadectwach ofiar XX i XXI-wiecznych konfliktów, m.in. w Bangladeszu, Bośni i Hercegowinie, Demokratycznej Republice Konga oraz Syrii.
W kategorii reportaż historyczny zwyciężył dr Filip Gańczak z Instytutu Pamięci Narodowej, autor książki „Jan Sehn. Tropiciel nazistów”, która ukazała się nakładem Wydawnictwa Czarne.
W kategorii naukowa książka historyczna zwyciężyła Eliyana Adler za „Survival on the Margins: Polish Jewish Refugees in the Wartime Soviet Union”, wydana przez Harvard University Press. Laureatka odmówiła przyjęcia nagrody. Wobec takiej decyzji nagroda w kategorii naukowa książka historyczna w tegorocznej edycji nie została wręczona.(PAP)
Autor: Michał Szukała
szuk / skp /