Naukowcy bliscy odkrycia leku na starość

Naukowcy coraz bardziej rozpoznają podstawową przyczynę starzenia się, co daje nadzieję, że będziemy w stanie odwrócić ten proces. A to oznacza, że będziemy leczyć takie przypadłości jak choroba Alzheimera, choroba serca czy osteoporoza, zamiast borykać się z nimi i leczyć ich objawy

Postępy w nauce, które zapowiadają możliwość utrzymania zdrowia i produktywności w starszym wieku, mogą wkrótce zrewolucjonizować nasze życie. W efekcie spadku liczby urodzeń i lepszej opieki zdrowotnej ludność świata gwałtownie się starzeje. Pytanie, jak sobie z tym radzić, jest jednym z największym wyzwań tego stulecia. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) właśnie opublikowała raport na temat implikacji starzenia się społeczeństw, który – mimowolnie – wyraża posępny fatalizm w naszym postrzeganiu chorób związanych ze starością: nasze przekonanie, że zawsze będą one nieuniknione. Wkrótce może się okazać, że jesteśmy w błędzie.

W książce pod tytułem „Rewolucja telomerazowa” (The Telomerase Revolution), opublikowanej w tym tygodniu w Stanach Zjednoczonych, lekarz i badacz Michael Fossel dowodzi, że obecnie rozumiemy już na tyle dobrze podstawową przyczynę starzenia się, by żywić przekonanie, że w końcu będziemy w stanie odwrócić ten proces. Oznaczałoby to, że moglibyśmy leczyć takie przypadłości jak choroba Alzheimera, choroba serca czy osteoporoza, zamiast jedynie borykać się z nimi i leczyć ich objawy. Spróbuję wyjaśnić dokładniej, co mam na myśli, mówiąc o fatalizmie. Raport WHO na temat starzenia się i zdrowia mówi dużo o potrzebie „głębokich zmian” w opiece zdrowotnej dla osób starszych, ale w istocie zachęca nas, żebyśmy przestali próbować leczyć dolegliwości związane ze starością i nauczyli się z nimi żyć.

„Społeczna reakcja na starzenie się populacji będzie wymagać transformacji systemów opieki zdrowotnej, odejścia od modeli leczenia skoncentrowanych na poszczególnych chorobach i przesunięcia w stronę zapewnienia zintegrowanej opieki skoncentrowanej na starszej osobie”. Raport ten jednocześnie wyraża nieco magiczną nadzieję, że chorobom związanym ze starością „można zapobiegać lub je opóźniać, podejmując zdrowe zachowania” i że „aktywność fizyczna i dobre odżywianie się mogą przynieść wielkie korzyści dla zdrowia i dobrego samopoczucia”. To jest w dużej mierze myślenie życzeniowe. Nic nie wskazuje na to, by np. chorobie Alzheimera można było zapobiec dzięki jakiejś diecie czy aktywności. Brak aktywności fizycznej i kiepskie odżywianie się mogą pogorszyć zdrowie w każdym wieku, ale przyczyną przewlekłych chorób związanych ze starością jest sama starość. Gdy zapytałem dr Fossela, co sądzi o tym raporcie WHO, powiedział: „W 1950 roku mówiło się o »aktywnym polio« w tym sensie, że ofiary polio należy aktywizować, że nie można się poddawać, ale przecież samo to wyrażenie oznacza, że człowiek się poddał. Wolałbym raczej, żebyśmy rozwiązali zasadniczy problem. Dlaczego mamy mówić o »aktywnym starzeniu się« , »udanym starzeniu się« czy »zdrowym starzeniu się« , jeśli moglibyśmy mówić o braku starzenia się?”. Doktor Fossel jest jednym z pionierów badań nad klinicznym zastosowaniem telomerazy, enzymu, który sprawia, że pewnego rodzaju komórki są praktycznie nieśmiertelne. Są wśród nich swobodnie żyjące pierwotniaki, komórki nowotworowe oraz komórki zarodkowe, z których powstają plemniki i komórki jajowe.

Jeśli się zastanowić, to zapłodniona komórka jajowa, z której wyrosłeś, miała za sobą trzy miliardy lat ciągłego życia, zanim zamieniła się w ciebie, a przecież wyglądała na całkiem nową. Odpowiada za to telomeraza. Enzym ten resetuje poziom aktywności genów w taki sposób, że każde nowe życie zaczyna się jakby od nowa. Telomeraza dokonuje tego, przedłużając wysoce powtarzalne sekwencje DNA zwane telomerami, znajdujące się na końcach chromosomów. Sześcioliterowa sekwencja nukleotydów TTAGGG powtarza się 15 tys. razy na każdym końcu chromosomu w większości twoich komórek, kiedy jesteś noworodkiem, ale tylko 8 tys. razy, kiedy jesteś już stary. To skrócenie telomerów jest podstawową przyczyną starzenia się. Poza komórkami zarodkowymi i niektórymi komórkami macierzystymi, wszystkie inne komórki w twoim ciele wyłączają swoje geny telomerazowe i w rezultacie telomery skracają się wraz z każdym podziałem komórki. Starzenie się nie jest efektem stopniowego zużycia się, tylko jest wynikiem skrócenia się telomerów, które prowadzi – nadal nie wiemy dokładnie, w jaki sposób – do spowolnienie tempa, w jakim uszkodzone molekuły są naprawiane, co z kolei prowadzi do większej liczby uszkodzonych komórek. Można to lepiej zrozumieć dzięki analogii. W tej chwili mam telefon z pękniętym ekranem, ale będę z tym żył do czasu następnej umowy z operatorem i zmiany telefonu. Jeśli ludzie często zmieniają telefon, to większość urządzeń jest w dobrym stanie. Jeśli zmian dokonuje się rzadziej, to większość ludzi ma w jakimś stopniu uszkodzony telefon.

W miarę jak się starzejesz, twoje komórki wymieniają twoje molekuły wolniej, ponieważ ich telomery są krótsze. W efekcie jest więcej uszkodzonych komórek. W książce dr Fossela największe wrażenie zrobiły na mnie dowody na to, że ten mechanizm wyjaśnia wszystkie przewlekłe choroby związane ze starością, nawet takie jak demencja. Do niedawna sądzono, że tego rodzaju chorób nie da się powiązać ze skracaniem się telomerów, ponieważ wiążą się one z komórkami, które się nie dzielą, np. z komórkami nerwowymi. Teraz jednak wiemy, że inne komórki, zwane komórkami mikroglejowymi – które się dzielą – mają kluczowe znaczenie dla działania komórek nerwowych. Podobny argument ma zastosowanie do komórek serca i komórek wyściełających tętnice. W 1999 r. naukowcy pracujący dla firmy biotechnologicznej Geron pokazali, że dodanie telomerazy może zresetować zegar starzenia się i odmłodzić komórkę. Następnie zademonstrowali, że mogą pobrać komórki skóry od starszej osoby, potraktować je telomerazą i wyhodować skórę typową dla młodej osoby. Doktor Fossel twierdzi, że teraz musimy tylko dojść do tego, w jaki sposób można bezpiecznie podnieść poziom telomerazy w naszych komórkach. Problem ten nie jest trywialny, ale prawdopodobnie nie jest też niemożliwy do pokonania, zważywszy na to, jak gwałtownie rozwijają się terapie genowe. Doktor Fossel założył firmę Telocyte, aby spróbować tego podejścia w leczeniu osób cierpiących na chorobę Alzheimera. Być może jemu się nie uda, ale jeśli komuś się uda, to implikacje będą ogromne.

Wyobraźmy sobie, że ludzie mogliby brać serię tabletek albo zastrzyków, żeby odwrócić demencję, chorobę Parkinsona, chorobę serca czy osteoporozę. Wyobraźmy sobie, że ludzie po dziewięćdziesiątce mogliby prowadzić autentycznie zdrowe życie, jakby mieli pięćdziesiąt lat, zamiast godzić się z pogorszeniem stanu zdrowia, jak zaleca raport WHO. W takim świecie mogłyby znacząco spaść koszty leczenia przewlekłych chorób związanych ze starością oraz opieki społecznej dla osób starszych. Mógłby zniknąć problem coraz mniejszej liczby osób pracujących, które utrzymują coraz większą liczbę schorowanych osób starych, gdyż 90-latki mogłyby wrócić do pracy. Z drugiej strony spadek tempa wzrostu liczby ludności świata – obecnie prognozuje się, że ten wzrost skończy się ok. 2080 r. – mógłby się odwrócić i nastąpiłby kolejny wyż demograficzny. Fantazja? Być może, ale zważywszy na naszą obecną wiedzę o telomerach i mechanizmie starzenia się, nie jest to wizja tak szalona jak założenie, że świat będzie ciągle taki sam, jak jest teraz. Przedstawiona przez WHO perspektywa świata w 2050 r., w której rządy przeznaczają znacznie większe środki na to, by zapewnić starszym ludziom wygodę w domach opieki, gdy ci żyją z chroniczną demencją i niesprawnością, stale podupadając na zdrowiu, jest być może jeszcze bardziej nieprawdopodobna. Przyszłość nie jest prostą ekstrapolacją przeszłości.

Matt Ridley, tłum. Witold Turopolski (aip)