„Przeżyłam piekło na tej ziemi, ale mam czyste sumienie, bo nikogo nie skrzywdziłam i nie zdradziłam” – powiedziała Zofia Gargasz, która ukrywała w czasie okupacji żydowską koleżankę Henię Katz. To jedna z historii Polaków ratujących Żydów pod okupacja niemiecką, których święto obchodzone jest 24 marca.

24 marca obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką. Dzień ten związany jest z tragicznym losem rodziny Ulmów oraz ukrywających się z ich pomocą Żydów, którzy 24 marca 1944 r., w wyniku donosu, zostali zamordowani przez Niemców we wsi Markowa na Rzeszowszczyźnie. W tym roku mija 79 lat od tych wydarzeń.

Takich historii są jednak tysiące. Jedna z nich dotyczy rodziny Gargaszów. Na stronie Polskich Sprawiedliwych (https://sprawiedliwi.org.pl) podano, że Zofia i Jakub Gargaszowie z synami mieszkali w Brzozowie niedaleko Krosna. W tej samej miejscowości żyła żydowska rodzina Katzów, która prowadziła sklep bławatny (sklep z tkaninami – przyp. PAP) i była dobrze sytuowana. Zofia Gargasz i Henia Katz znały się i przyjaźniły.

Niemcy zajęli miasto we wrześniu 1939 r. Do lata 1942 r. w brzozowskim getcie zgromadzili około tysiąca miejscowych Żydów oraz około pięciuset z okolicznych wsi. W sierpniu przystąpili do likwidacji getta. W pierwszej kolejności zabrano młodych mężczyzn (do 35 roku życia) i skierowano ich do pracy. Pozostałych mieszkańców – starców, kobiety i dzieci – skazano na zagładę. Część wywieziono do ośrodka zagłady w Bełżcu, innym 9 sierpnia kazano stawić się na brzozowskim stadionie, skąd zabrano ich do lasu i rozstrzelano. Zginęło tak ok. 800 osób.

Henia Katz w sierpniu 1942 r. zbiegła z brzozowskiego getta przed jego likwidacją i zwróciła się do Gargaszów z prośbą o pomoc w ukryciu się. Mimo śledzenia ze strony sąsiadów, Jakub Gargasz za namową żony Zofii zgodził się udzielić schronienia schorowanej kobiecie. Ukrywali Henię Katz przez 18 miesięcy, najczęściej chowając ją w kryjówce w sianie, urządzonej na strychu jednego z budynków gospodarczych.

W 1944 r., kiedy wydawało się, że wojna zbliża się do końca i jest nieco spokojniej, coraz częściej Katz opuszczała swoją kryjówkę. 9 lutego, najprawdopodobniej na skutek sąsiedzkiego donosu, do domu rodziny Gargaszów przybyli niemieccy funkcjonariusze, wraz z tzw. granatowymi policjantami i przewodnikiem z magistratu. Przeprowadzili rewizję. Henię Katz rozstrzelano na miejscu. Gargaszów aresztowano i osadzono w więzieniu w Brzozowie, a następnie wywieziono do Sanoka, gdzie odbył się ich proces sądowy. Zostali skazani na karę śmierci.

Przebywający w tym czasie na przymusowych robotach w Niemczech starszy syn Gargaszów wniósł w imieniu obojga skazanych prośbę o ułaskawienie. Po dwóch miesiącach wyrok Jakuba został zmieniony z kary śmierci na rok pozbawienia wolności, a karę jego żony zmieniono na 3 lata pozbawienia wolności. Kobieta zeznała, że to ona sama udzielała pomocy Heni Katz, a jej mąż nic o tym nie wiedział. W końcu lipca 1944 r. Zofia została zabrana do więzienia przy ul. Montelupich w Krakowie, a jej męża zwolniono. Po tygodniowym pobycie w więzieniu w Krakowie wywieziono ją do KL Dachau. Następnie trafiła do jednego z obozów pracy. Tam doczekała wyzwolenia przez Amerykanów. W 1946 r. wróciła do Polski.

Jak pisała: „Żeby ludzie nasi byli inni to by więcej przeżyło, ja bym nie miała rewizji, bo Niemcy by nie szukali jakby Polacy nie zdradzili, przeżyłam piekło na tej ziemi, ale mam czyste sumienie, bo nikogo nie skrzywdziłam i nie zdradziłam”.

8 maja 1979 r. Instytut Yad Vashem w Jerozolimie uhonorował Jakuba i Zofię Gargaszów tytułem „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.

Urodzona w Starogardzie Gdańskim Gertruda Babilińska przed wojną znalazła zatrudnienie u żydowskiej rodziny Stołowickich z Warszawy. Pracowała u nich jako opiekunka do dziecka i sekretarzowała w przedsiębiorstwie pana domu.

Wybuch wojny zastał Stołowickiego we Francji. Jego żona, która z synem Michałem i Gertrudą próbowała przedostać się do męża, dotarła jedynie do Wilna. Tu, dowiedziawszy się o śmierci Stołowickiego, rozchorowała się i zmarła. Przed śmiercią powierzyła Gertrudzie opiekę nad synem, prosząc opiekunkę, by po wojnie zawiozła go do Palestyny.

Gertruda wypełniła wolę dawnej chlebodawczyni i zajęła się chłopcem, który przez całą okupację uchodził za jej syna. Pomagała także innym Żydom z wileńskiego getta.

Po wojnie Babilińska z dwunastoletnim Michałem Stołowickim pojechała do Izraela (1948 r.) i tam pozostała. W Izraelu utrzymywała siebie i przybranego syna z pracy sprzątaczki. Mimo że była głęboko wierzącą katoliczką, wychowała Stołowickiego w judaizmie. 4 czerwca 1963 r. Insytut Yad Vashem uhonorował Gertrudę Babilińską tytułem „Sprawiedliwej wśród Narodów Świata”.

Babilińska zmarła w 1995 r. została pochowana w Tel Awiwie na cmentarzu Kiriat Szaul. Uratowany przez nią Michał Stołowicki zamieszkał w Nowym Jorku.

Historia Babilińskiej stała się kanwą filmu fabularnego pt. „Opowieść o odwadze: Dwie kobiety” (1997 r.) wyprodukowanego przez Barbarę Streisand. Za reżyserię odpowiadał Peter Bogdanovich, Gertrudę zagrała Elizabeth Perkins.

Pomocy Żydom udzielili także Szymon i Maria Fołtowie, którzy mieszkali w Jankowicach (woj. podkarpackie). Posiadali oni duże gospodarstwo rolne, z którego się utrzymywali. Razem z rodzicami mieszkało czworo ich dzieci (Antoni, Bronisława, Władysław i Aleksandra). Pozostała trójka założyła już własne rodziny i wyprowadziła się z domu.

Według różnych źródeł Fołtowie ukrywali od pięciu do siedmiu Żydów. Sąsiedzi, znajomi, a nawet zamężne córki gospodarzy nie wiedzieli, że Fołtowie ukrywają Żydów. W ciągu dnia ukrywani nie mogli opuszczać kryjówki. „Cieszyliśmy się, że oni żyją. Byliśmy ostrożni, ale prawdopodobnie ktoś poskarżył, ktoś podpatrzył” – opowiadała Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN w 2009 r. Aleksandra Sawa, córka Fołtów.

25 maja 1944 r. Niemcy przyszli przeszukać gospodarstwo. Sawa podkreślała, że nie wie, czy kierowali się donosem, czy był to przypadek: „Jak żeśmy widzieli, że idą przeszukiwać, to myśmy już przeczuwali, wiedzieliśmy do czego to dąży”. Maria Fołta i jej dzieci ukryli się w dojrzewającym zbożu. Szymon został, by oprowadzić Niemców po gospodarstwie.

Ukrywający się Żydzi zostali znalezieni. Niemcy rozstrzelali ich na podwórzu. Szymon Fołta w ostatniej chwili próbował uciekać. Nie udało mu się. Został zastrzelony koło domu. Zwłoki Żydów pogrzebali mieszkańcy wsi na polu koło zabudowań Fołtów, a ciało Szymona rodzina pochowała na cmentarzu w Chłopicach.

W 2022 r. Maria i Szymon Fołtowie oraz ich dzieci Antoni, Bronisława, Władysław i Aleksandra zostali uhonorowani tytułem „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.

We wrześniu 1942 r. żydowski chłopiec, zmarznięty i głodny, postanowił zapukać do drzwi domu Kilianów w Pniu (Podkarpackie). Karolina Kilian postanowiła zaopiekować się nim. Chłopcem tym był Izrael Klein, uciekający z Radomyśla Wielkiego. Kilianowie, mimo trudnej sytuacji, zdecydowali, że chłopiec może pozostać u nich dłużej. Pozostał u nich do maja 1943 r. Z powodu niesprzyjających okoliczności ukrywać musiał się w lesie, gdzie Kilianowie dostarczali mu pożywienia dwa razy w tygodniu. Udało mu się przetrwać wojnę.

31 sierpnia 2003 r. Jan i Karolina Kilian oraz ich córka Genowefa Kilian-Ćwik otrzymali tytuł „Sprawiedliwych wśród Narodów Świata”.

W piątek w Markowej w Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką nastąpi odsłonięcie 5 tabliczek poświęconych pamięci osób ratujących Żydów: Stefanii i Antoniego Wawrzaszków, Marii i Szymona Fołtów oraz ich dzieci: Aleksandry, Bronisławy, Antoniego i Władysława, Marii i Ludwika Kilianów, Karoliny i Jana Kilianów oraz Piotra Kapłona.

Polacy, ale także przedstawiciele innych krajów, którzy w czasie okupacji niemieckiej ratowali Żydów, otrzymują odznaczenie honorowe przyznawane od 1963 r. przez izraelski Instytut Yad Vashem. Sprawiedliwymi wśród Narodów Świata są osoby nieżydowskiego pochodzenia, które podczas II wojny okazały Żydom bezinteresowną pomoc. Na swojej stronie internetowej Yad Vashem podaje, że do 1 stycznia 2022 r. (ostatnie podane przez Instytut dane) wyróżnił ponad 28 217 bohaterów, w tym 7 232 Polaków, którzy tworzą największą grupę Sprawiedliwych spośród obywateli 51 krajów świata.

Wśród polskich Sprawiedliwych medalem zostali odznaczeni m.in. Władysław Bartoszewski (1965), Irena Sendlerowa (1965), Jan i Antonina Żabińscy (1965), Jan Karski (1975), Igor Abramow-Newerly (1982), Jarosław i Anna Iwaszkiewiczowie (1988), Aleksander Kamiński (1991), Eryk Lipiński (1991), Józef i Wiktoria Ulmowie (1995). Liczba polskich Sprawiedliwych – jak zaznacza m.in. Muzeum Polin – nie oddaje jednak w pełni skali zjawiska udzielania pomocy Żydom w okupowanej Polsce, a wielu ratujących wciąż pozostaje nieznanych. (PAP)

autor: Katarzyna Krzykowska

W całym kraju wydarzenia w Narodowym Dniu Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką

Główne obchody Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką odbędą się w piątek w Markowej (woj. podkarpackie). Weźmie w nich udział prezydent RP Andrzej Duda, który zainauguruje działalność Komitetu Obchodów Towarzyszących Beatyfikacji Rodziny Ulmów.

Prezydent o godz. 11.45 złoży także wieniec pod pomnikiem ofiar Holocaustu i bezimiennych „Ratujących”.

W południe na „Ścianie Pamięci” w Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów w Markowej zostanie odsłoniętych pięć tabliczek poświęconych pamięci osób ratujących Żydów: Stefanii i Antoniego Wawrzaszków, Marii i Szymona Fołtów oraz ich dzieci: Aleksandry, Bronisławy, Antoniego i Władysława, Marii i Ludwika Kilianów, Karoliny i Jana Kilianów oraz Piotra Kapłona.

Natomiast o godz. 13 pod pomnikiem Ulmów wieńce złożą delegacje władz rządowych i samorządowych oraz organizacji społecznych. Pół godziny później w Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej wykłady wygłoszą postulator procesu beatyfikacyjnego Rodziny Ulmów ks. Witold Burda, przewodnicząca Rady Gminy Markowa Maria Ryznar-Fołta i wiceprezes Instytutu Pamięci Narodowej dr Mateusz Szpytma.

O godz. 16 na cmentarzu zaplanowano modlitwę i złożenie kwiatów na grobie rodziny Ulmów oraz grobach „Ratujących” z Markowej: Doroty i Antoniego Szylarów oraz ich córki Zofii Brody, Heleny i Jana Cwynarów, Katarzyny i Michała Cwynarów, Weroniki i Jana Przybylaków, Marii i Michała Barów oraz ich córki Weroniki.

Po wizycie na cmentarzu w kościele wystąpi młodzież ze Szkoły Podstawowej im. Sług Bożych Rodziny Ulmów w Markowej z programem słowno-muzycznym. Zaś o godz. 17 mszę św. w intencji Polaków ratujących Żydów podczas II wojny światowej i dziękczynną za zakończony proces beatyfikacji rodziny Ulmów odprawi ks. abp Adam Szal. Piątkowe uroczystości zakończy o godz. 19 koncert w Filharmonii Podkarpackiej w Rzeszowie.

W tym dniu Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Rzeszowie zaprasza na godz. 17 do Kina „Zorza” na bezpłatny pokaz filmu „Matusia”. Pokazy odbędą się również w innych miastach m.in. w Warszawie i Lublinie. To opowieść o Sprawiedliwej Matce Matyldzie Getter przełożonej Prowincji Warszawskiej, która była inicjatorką akcji ratowania dzieci żydowskich podczas II wojny światowej przez zakonnice Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Rodziny Maryi. Poprzez rozbudowaną sieć sierocińców prowadzonych przez Zgromadzenie udało jej się uratować ponad 500 dzieci, a także ok. 250 dorosłych. Matka Matylda Getter współpracowała również z konspiratorami z Polskiego Państwa Podziemnego i prowadziła akcje niesienia pomocy osobom aresztowanym przez Niemców. Wspierała ludność cywilną podczas Powstania Warszawskiego.

Do 31 marca IPN w Rzeszowie zaprasza też do obejrzenia wystawy „Sprawiedliwi wśród Narodów Świata. Pomoc Polaków dla ludności żydowskiej w Małopolsce w latach 1939-1945” przy Podkarpackim Urzędzie Wojewódzkim w Rzeszowie. Wystawa, która została przygotowana przez dr hab. Elżbietę Rączy, Igora Witowicza i dr Marcina Krzanickiego z rzeszowskiego IPN, jest poświęcona Polakom – „Sprawiedliwym wśród Narodów Świata”, którzy z narażeniem własnego życia decydowali się nieść pomoc Żydom w przetrwaniu okupacji niemieckiej.

Warszawskie obchody Narodowego Dnia Pamięci Polaków ratujących Żydów rozpoczną się o godz. 11.15 złożeniem kwiatów przy Skwerze Rodziny Wolskich, w miejscu, gdzie Polacy: Mieczysław Wolski i jego siostrzeniec Janusz zostali zamordowani przez Niemców za udzielenie schronienia Żydom.

Przed południem zaplanowano także odsłonięcie tablicy upamiętniającej ks. Michała Kubackiego i ks. Jana Stanka, którzy podczas II wojny pomagali osobom pochodzenia żydowskiego. Uroczystość rozpocznie się mszą św. w Bazylice Najświętszego Serca Jezusowego. Wydarzenie jest organizowane przez Radę i Zarząd Dzielnicy Praga Północ oraz stołeczny IPN.

Ks. Michał Kubacki SDB w latach 1933-1945 był wikarym Bazyliki Najświętszego Serca Jezusowego i kierownikiem tamtejszego Caritasu. Przez kilka miesięcy ukrywał w parafii ośmioletnią żydowską dziewczynkę Zosię, dla której znalazł rodzinę i Halinę Aszkenazy-Engelhard, uciekinierkę z transportu do obozu zagłady na Majdanku, której księża pomogli znaleźć pracę i kryjówki. W działaniach tych uczestniczył także ks. Jan Stanek SDB. W 1997 r. staraniem uratowanej Haliny Aszkenazy-Engelhard ks. Kubacki otrzymał Medal Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

W południe we wszystkich trzydziestu miejscach na terenie Polski, w których staraniami Instytutu Pileckiego upamiętnieni zostali „Zawołani po imieniu”, w obecności zebranej społeczności lokalnej i lokalnych inicjatyw społecznych, przedstawiciele samorządów złożą kwiaty i oddadzą cześć zamordowanym przez Niemców ofiarom.

Tego dnia również o godz. 12 w warszawskim Domu bez Kantów zostanie otwarta wystawa, podczas której rodzina państwa Kazaków z Brzózy Królewskiej przekaże Instytutowi Pileckiego medal i dyplom Sprawiedliwego wśród Narodów, którym Yad Vashem uhonorował ich przodków. W uroczystości wezmą udział przedstawiciele najwyższych władz państwowych, MKiDN, Episkopatu, ambasady Izraela, a także członkowie zespołu parlamentarnego ds. Zawołanych po imieniu i sejmowej Komisji Kultury.

O godz. 14 rodziny „Zawołanych po imieniu” zostały zaproszone na zwiedzanie Pałacu Prezydenckiego.

W stołecznym kościele Sióstr Wizytek o godzinie 17 celebrowana będzie uroczysta msza św. w intencji „Zawołanych po imieniu”, pod przewodnictwem metropolity warszawskiego kard. Kazimierza Nycza.

Uroczystości organizowane przez Urząd do Spraw Kombatantów i Osób Represjonowanych wraz z Polskim Towarzystwem Sprawiedliwych Wśród Narodów Świata i Fundacją im. Rodziny Ulmów „SOAR” rozpocznie złożenie kwiatów przed tablicą upamiętniającą Polaków, którzy ratowali Żydów w czasie okupacji niemieckiej w latach 1939-1945, znajdującą się w kaplicy Matki Bożej Ostrobramskiej w Katedrze Polowej Wojska Polskiego. Następnie zostanie odprawiona msza św.

Później szef UdSKiOR złoży kwiaty przed tablicą „Upamiętniającą Polaków ratujących Żydów w latach 1939–1945” na wschodniej elewacji kościoła pw. Wszystkich Świętych na pl. Grzybowskim. Planowane jest też złożenie wiązanek przed płaskorzeźbą „Dusze Sprawiedliwych w ręku Boga” w kościele pw. św. Augustyna na Nowolipkach, przed pomnikiem „Ławeczka Karskiego” w al. Ireny Sendlerowej i pod pomnikiem Żegoty przy Muzeum Historii Żydów Polskich. Następnie delegacja uda się na ul. Hożą 53 i złoży kwiaty pod tablicą upamiętniającą matkę Matyldę Getter.

W piątkowe popołudnie w Klubie Dowództwa Garnizonu Warszawa odbędzie się koncert w ramach Festiwalu Psalmów Dawidowych pt. „Honorując Sprawiedliwych i Ocalonych”, podczas którego artyści wykonają Psalmy Pokoju i Miłosierdzia. Odbędzie się również projekcja krótkiego filmu o rodzinie Ulmów. Planowane jest przemówienie m.in. Sprawiedliwej wśród Narodów Świata Anny Stupnickiej-Bando, szefa Urzędu ds. Kombatantów Jana Józefa Kasprzyka i kard. Kazimierza Nycza.

W południe w Zamościu zostanie odsłonięta tablica upamiętniająca tamtejszego działacza społecznego i samorządowego z ramienia PPS, Sprawiedliwego Wśród Narodów Świata Stefana Sendłaka. Żołnierz wojny polsko-bolszewickiej, w dwudziestoleciu zaangażowany społecznie, podczas II wojny uczestniczył w działalności konspiracyjnej.

Założył m.in. Komitet Zamojsko-Lubelski Niesienia Pomocy Żydom. Zajmował się transportem Żydów z Zamojszczyzny do przygotowanych miejsc ukrycia, tworzył miejsca pracy i warunki do życia. Uczestnik Powstania Warszawskiego. Po wojnie podjął działalność w ruchu socjalistycznym, w 1948 r. usunięty z PPS w ramach czystki przed tzw. zjednoczeniem partii robotniczych. Poddany brutalnemu przesłuchaniu przez komunistyczny aparat represji, pozostał pod obserwacją. W 2020 r. pośmiertnie uhonorowany Medalem Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

Przed południem na skwerze przed Odziałem Instytutu Pamięci Narodowej w Lublinie odbędzie się również prezentacja wystawy pt. „+Siostry, […] matkami żydowskich dzieci+. Siostry Franciszkanki Rodziny Maryi wobec Zagłady Żydów w czasie II wojny światowej”.

Katowicki IPN i Urząd Miasta Częstochowa organizują uroczystość upamiętniającą Anielę i Henryka Brustów, Lucynę i Mariana Brustów oraz Henrykę i Zygmunta Mielczarków, przed budynkiem Miejskiego Domu Kultury w Częstochowie. Odsłonięta zostanie tablica memoratywna poświęcona rodzinie Brustów i Mielczarków, którzy w czasie II wojny byli zaangażowani w ratowanie Żydów, za co zostali odznaczeni w latach 1979 r. i 1983 r. Medalami Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.

24 marca obchodzony jest Narodowy Dzień Pamięci Polaków ratujących Żydów pod okupacją niemiecką uchwalony przez parlament z inicjatywy prezydenta Andrzeja Dudy. Data święta nie jest przypadkowa – 24 marca 1944 r. niemieccy okupanci rozstrzelali polską rodzinę z podkarpackiej wsi Markowa – Józefa i Wiktorię Ulmów wraz z siedmiorgiem ich małych dzieci, w tym jednym nienarodzonym. Rodzina Ulmów została zamordowana, ponieważ ukrywała w swoim domu ośmioro Żydów, którzy także zginęli tego samego dnia. (PAP)

autorki: Anna Kruszyńska, Anna Kondek-Dyoniziak

akr/ akn/ aszw/