6 kwietnia 1914 r. zmarł Józef Chełmoński – „cudowne zjawisko w pejzażu naszej narodowej kultury”, malarz, który „zaklął w swoim malarstwie tajemnice polskości”.
„Babie lato” Józefa Chełmońskiego bywa czasem porównywane do „Słoneczników” Vincenta van Gogha, ale „nie z uwagi na tematykę dzieła czy też inne walory artystyczne, tylko dlatego, że obrazy te należą do najczęściej reprodukowanych i sprzedawanych w Polsce” – zauważył Leszek Lubicki w portalu niezlasztuka.net (2015),
W niedawnej animowanej ekranizacji „Chłopów” „ożyło” m.in. dziesięć obrazów Józefa Chełmońskiego. „Jest cudownym zjawiskiem w pejzażu naszej narodowej kultury. Pokazał w swych realistycznych obrazach, na sposób nowatorski, Polskę szczęśliwą, sielską drugiej połowy XIX wieku i pierwszej dekady lat dwudziestego stulecia” – napisał Włodzimierz Wójcik w „Culture Avenue” (2017) o jego malarstwie.
Do „Babiego lata” pozowała mu dziewczyna z domu publicznego, „Bociany” powstały ćwierć wieku później. „Należał do wąskiego grona artystów, którzy bez względu na życiowe konsekwencje pozostają – jak pisał świadek epoki Tadeusz Jaroszyński – +nieco sztywni, szorstcy i na swój sposób dzicy+” – napisał Marek Sołtysik w artykule „Chełmoński – genialny barbarzyńca” opublikowanym na portalu sztukipiekne.pl (2022).
Maciej Masłowski, autor „Malarskiego żywota Józefa Chełmońskiego” (2014), ocenił, że ów „zaklął w swoim malarstwie tajemnicę polskości”. „Jest w tym coś z magii, jest zaklęcie, jest urok rzucony przez prawdziwego myśliwca na wielkich łowach natury” – napisał.
W obrazach Chełmońskiego jest wszystko: bogaty, ludyczny żywioł zabawowy – „Oberek”, „Pijany chłop”, „Kulig”, „Zaloty”, „Sielanka”; są polskie i ukraińskie pejzaże, zmieniające się pory roku – „Odlot żurawi”, „Jesień”, „Pastuszkowie przy ognisku”, „Zima w Polsce”, „Kuropatwy na śniegu”, „Zachód słońca zimą”, „Zalana łąka”, „Łąka z kaczeńcami” i „Pole z łubinami”. Sa także polskie zrywy patriotyczne, insurekcja kościuszkowska i powstanie styczniowe – „Kosynier”, „Powstańcy na postoju”, „Epizod z powstania 1863 roku”, „Powstańcy przed karczmą” i „Modlitwa przed bitwą”.
Józef Chełmoński urodził się 7 listopada 1849 r. w Boczkach koło Łowicza. Wieś – dziś Boczki Chełmońskie – dzieli od Lipiec Reymontowskich niecałe 40 kilometrów. Niewielka odległość sprawiła zapewne, że sztuka obu artystów spotkała się po latach w animowanym filmie – pisząc „Chłopów”, Władysław Reymont mógł niewątpliwie mieć pod powiekami obrazy Chełmońskiego.
Pochodził ze zubożałej szlachty, po maturze studiował w Warszawskiej Szkoły Rysunkowej. „W młodości, całymi latami mieszkając i rysując z trzema adeptami malarstwa w jednej i tej samej klitce nad Wisłą przy ul. Zajęczej, nie wahał się przyjąć jako sublokatora zaniedbanego dziada-domokrążcę. Ten stał się dla młodych szlachciców z rodzin wysadzonych z siodła zarówno modelem, jak i nieraz aprowizatorem: chłopcy zajadali się okruchami z cukierni. Był dla nich – słuchaczy barwnych opowieści i śpiewów – czymś w rodzaju później wynalezionego radia” – przypomniał Marek Sołtysik.
Malarskie powołanie Chełmoński traktował bardzo serio.
Do małego pokoju na Zajęczej przyniósł kiedyś końską nogę. „Biorąc sobie do serca uwagę rzeźbiarza Antoniego Kurzawy (potem postaci legendarnej i nieszczęsnej), dotyczącą wadliwego anatomicznie rysunku konia w galopie na powstającym obrazie, całymi dniami studiował, rysując ową nogę, przywleczoną z rzeźni, z natury. Nie przerwał pracy badawczo-twórczej nawet wtedy, gdy +model+ zaczął się psuć i koledzy narzekali na +nieznośne powietrze+ w pracowni, czyli odór” – opisywał Marek Sołtysik.
Ze Stanisławem Witkiewiczem – ojcem Witkacego – i Adamem Chmielowskim – późniejszym świętym bratem Albertem – dzielił wynajmowaną w gmachu Hotelu Europejskiego pracownię. W latach 1871-75 w Monachium, w licznym po powstaniu styczniowym środowisku polskich artystów, ważnymi dlań osobami byli Maksymilian Gierymski, Józef Brandt i znów Stanisław Witkiewicz z Adamem Chmielowskim. Dzięki przyjaźni z tym ostatnim trafił – jako postać drugoplanowa – do filmu „Nędzarz i madame” (2021) wg scenariusza i w reżyserii Witolda Ludwiga.
W Monachium Chełmoński osiągnął warsztatową perfekcję. W jego malarstwie widać motywy polskiej wsi, jarmarków i konnych zaprzęgów („W stajni”, 1872; „Sprawa przed wójtem”, 1873; „Czwórka ukraińska”, 1873).
Przez kolejne 12 lat mieszkał w Paryżu. Uznanie krytyki i publiczności przyniosły mu rodzajowe obrazy z życia polskiej wsi i przedstawienia końskich zaprzęgów, słynnych „Trójek” i „Czwórek” pędzących przez stepowe pustkowia i zimowe śniegi. Były one chętnie kupowane przez europejskich i amerykańskich kolekcjonerów. W latach 1884-92 artysta współpracował też jako rysownik-ilustrator z pismem „Le Monde Illustré”.
W 1889 r. Józef Chełmoński otrzymał Grand Prix na Wystawie Powszechnej w Paryżu – tej samej, po której w stolicy Francji została wieża Eiffla.
„Co to za Chełmoński, co dostał wielką nagrodę w Paryżu? Czy to jaki imiennik tego, którego obrazów w tym roku nie przyjęło Towarzystwo Zachęty Sztuk Pięknych?/ – Tak, to ten sam./ – Jak to? Więc Paryż nagradza medalami takich, których u nas nie uznają za godnych wystawienia?/ – Patrz, o ile wyżej od Paryża stoimy” – takim dialogiem krakowskie satyryczne czasopismo „Djabeł” skomentowało głośny w 1888 r. skandal, gdy Zachęta odrzuciła cztery z pięciu zgłoszonych przez Chełmońskiego na jesienną wystawę obrazów. Wśród odrzuconych była „Noc gwiaździsta” – letni nokturn ukazujący rozległą równinę z jeziorem, w którym odbija się rozgwieżdżone niebo.
Artyście zarzucono, że niebo jest nierealistyczne, bo namalowane gwiazdy nie odzwierciedlają prawdziwych konstelacji. „Astronomowie twierdzą, że takich konstelacyj, jakie są w tym obrazie, nie ma na niebie rzeczywistym, że to na chybił trafił narzucone punkciki – jest to zarzut, nie dotyczący artystycznej wartości obrazu” – pisał w obronie Chełmońskiego Stanisław Witkiewicz. „Prawda w sztuce nie zależy od prawdziwości sytuacji przedstawionej – niebo Chełmońskiego z całym swoim nieporządkiem astronomicznym jest zupełnie prawdziwe” – podkreślił.
Polemizował z nim Bolesław Prus. „Zapewne, jeżeli Chełmoński miał zamiar przedstawić koniec świata i chaos wszystkich rzeczy. Jeżeli jednak chodziło mu o niebo takie, na jakie od paru tysięcy lat patrzą ludzie, wówczas należało mu pilnować się astronomicznych porządków” – pisał w „Kurierze Codziennym”. „Malarzom jednak bardziej trafia do gustu +prawda artystyczna+ zamiast realnej” – wyzłośliwiał się autor „Faraona”.
„Obraz +Noc gwiaździsta+ należy bez wątpienia do najdoskonalszych osiągnięć Chełmońskiego w sferze malarstwa krajobrazowego, tworząc ikonę jego syntetycznego, ale i autonomicznego malarskiego ujęcia. Artysta stworzył płótno bez mała abstrakcyjne, w swym geometrycznym poziomym podziale zmierzające ku płaskości malarstwa abstrakcyjnego, przekraczające wzrokowy empiryzm. A polemika między S. Witkiewiczem i B. Prusem upewnia, że Chełmoński malował przede wszystkim +obraz+, a nie werystycznie odtwarzał rzeczywistość” – napisał Tadeusz Matuszczak na portalu niezlasztuka.net (2017).
Dziś „Noc gwiaździstą” można oglądać w Muzeum Narodowym w Krakowie.
Do Polski Chełmoński powrócił w 1889 roku. Zachęta urządziła indywidualną wystawę jego malarstwa, rehabilitując się za skandal z poprzedniego roku. W 1891 r. malarz otrzymał najwyższe odznaczenie, Ehrendiplom, na Międzynarodowej Wystawie Sztuki w Berlinie, w 1892 r. – złoty medal w Glass Palace w Monachium, a w 1894 r. – złoty medal na Powszechnej Wystawie Sztuki w San Francisco.
Artysta osiadł na stałe we wsi Kuklówka opodal Grodziska Mazowieckiego. „W swej twórczości zawarł realia autentycznego życia. Potwierdzają tę naszą konstatację obrazy: +Wypłata robocizny (sobota na folwarku)+, +W ogródku+, +Matula są+, +Sprawa przed wójtem+, +Przed karczmą+, +Targ na konie w Bałcie+, +Orka+” – zauważył Włodzimierz Wójcik.
„Orka” (1896) – według wielu krytyków – dowodzi szczególnej maestrii twórcy, który „surowymi środkami wyraził znój prostego człowieka”. Praca nad tym obrazem trwała kilka tygodni – artyście na polu pozował chłop z pługiem zaprzężonym w dwa chude woły. Zwrócił nań uwagę m.in. Stanisław Wyspiański.
„Świeci temu wszystkiemu obraz Chełmońskiego, wieśniak o świtaniu orzący pługiem, woły dwa ciągną żelazo i czarne skiby odwalają, wrony przeskakują i wybierają dziobami pędraki, skowronek podfrunął i śpiewa” – pisał w liście do Lucjana Rydla. „Jest w tym obrazie rzecz, którą zauważyłem pierwszy raz, zgrzyt żelaziwa w pługu, stąpanie ciężkich wolich łap, świergotanie, ciurkanie skowronka… chłód ranny świeży, który słońce rozwieje, róż silny, róż mocny jutrzany…” – ocenił autor „Wesela” (1900).
A wyrzucony przez historię na emigrację Jan Lechoń w 1953 r. w londyńskich „Wiadomościach” opublikował wiersz pt. „Chełmoński”.
„Kaczki ciągną, grążele kwitną na jeziorze,/ Jakby wypisz, wymaluj Chełmońskiego płótno./ Pachnie łąka skoszona i myślę: „Mój Boże!/ Jak dobrze jest mi tutaj i jak bardzo smutno!”/ Jak w Polsce płyną skądciś swędy spalenizny,/ Zając przemknął przez drogę, piesek obok człapie./ Wiem, czego mi potrzeba: tęsknię do ojczyzny,/ Której nigdy nie było i nie ma na mapie” – pisał poeta trzy lata przed samobójczą śmiercią.
„Jak widać, ziemia w ujęciu Chełmońskiego i Wyspiańskiego to nie jakaś działka budowlana, którą – jak to dzieje się dzisiaj – można sprzedać, aby sobie zapłacić wycieczkę na Karaiby, ale to matka żywicielka, uosobienie Ojczyzny. To Sacrum…” – podkreślił Włodzimierz Wójcik.
O takim podejściu malarza do rzeczywistości świadczą też relacje osób mu bliskich. „Chełmoński był głęboko przekonany, że Bóg kocha ludzi, którzy szanują jego stworzenia. Ten dziwak i rozwłóczony malarz miał religijny stosunek do przyrody, uważał ją za +podnóżek nóg Bożych+ i mógł powtórzyć za biedaczyną z Asyżu: +siostra moja gwiazda i brat mój konik polny+” – wspominała Pia Górska, malarka i uczennica artysty. „Wobec piękności przyrody stawał się pokorny, mały i jakby bezbronny – twierdził, że nic nie umie, że trzeba się wszystkiego uczyć od natury i słuchać, aż raczy przemówić” – opisywała w książce „O Chełmońskim” (1932).
Józef Chełmoński zmarł 6 kwietnia 1914 roku w Kuklówce pod Grodziskiem Mazowieckim. Miał 64 lata. Jest pochowany w Żelechowie (Mazowieckie).
W grudniu 2015 roku na aukcji Agry-Art obraz Józefa Chełmońskiego „Zachód słońca na błotach” z 1900 r. został sprzedany za 940 tys. zł.
Paweł Tomczyk (PAP)
pat/ miś/