Znaczne szanse wyboru na papieża mają kard. Pietro Parolin i Matteo Zuppi; mogą przekonać kolegium, że będą kontynuowali linię Franciszka, ale wyeliminują największe wady – powiedział PAP historyk idei, publicysta „Christianitas” Tomasz Rowiński. Zaznaczył, że nie jest jednak wykluczone, że kardynałowie będę chcieli korekty kursu.

Polska Agencja Prasowa: Pod jakim kątem papież Franciszek ukształtował skład obecnego kolegium kardynalskiego i jak to może wpłynąć na wynik konklawe?

Tomasz Rowiński: Obecnie większość kardynałów w kolegium kardynalskim to duchowni nominowani przez papieża Franciszka. Ten, inaczej niż jego poprzednicy, konsekwentnie nominował na kardynałów takich duchownych, którzy deklarowali się jako zwolennicy jego – relatywizującej katolickie nauczanie – linii. Jedynym znanym kardynałem będącym obrońcą bardziej tradycyjnych ujęć wiary katolickiej, nominowanym przez papieża jest Gerhard Muller. Jest to hierarcha dość bliski środowisku intelektualnemu kard. Josepha Ratzingera, czyli Benedykta XVI. Został jednak dość szybko usunięty ze stanowiska szefa Kongregacji Nauki Wiary i wyeliminowany z grona bliskich współpracowników papieża.

Podobna marginalizacja dotknęła także kardynałów takich jak: Robert Sarah, Peter Erdo, Willem Eijk czy Leo Burke, których głos wciąż liczy się tam, gdzie pojawiały się – idące ze środowiska papieskiego – próby zmiany katolickiej doktryny i dyscypliny na sprzeczną z Objawieniem Bożym. Stanowią oni jednak zdecydowaną mniejszość w kolegium kardynalskim. Gdyby przyjąć tego rodzaju kościelną matematykę, należałoby już dziś przyjąć, że na kolejnego papieża zostanie wybrany kontynuator argentyńskiego biskupa Rzymu.

PAP: Co może wpłynąć na decyzje kardynałów?

T.R.: Wielu duchownych jest oportunistami i wykreowało swój wizerunek jako oddanych popleczników Franciszka ze względu na oczekiwane korzyści, jak choćby szansa na nominację kardynalską. Kiedy zabraknie ich pasterza, może się okazać, że mają inne poglądy. Mogą być wówczas ulegli wobec innego typu argumentacji.

Poza tym Kościół, w tym kardynałowie, są zmęczeni nieustannym aktywizmem Franciszka. Jego pontyfikat składał się z całej serii intensywnych i budzących kontrowersje synodów, które sprawiły, że sami duchowni byli często zdezorientowani. Pojawiły się wątpliwości, co mają mówić wiernym w czasie homilii lub – co nawet ważniejsze – w konfesjonałach. Może się zatem zdarzyć, że kardynałowie, podzieleni co do poglądów na przyszłość Kościoła, wybiorą papieża o słabej pozycji politycznej, którego zadaniem będzie danie Kościołowi nieco oddechu.

PAP: Jakie znaczenie odegra w czasie konklawe np. nowa geopolityka świata, sekularyzacja Europy i zmiany Kościoła katolickiego w Afryce?

T.R.: Wszystko to w pewnych proporcjach może mieć znaczenie i nakładać się na bardziej zasadniczy spór o to, jak Kościół ma rozumieć Pismo Święte i tradycję, Objawienie i własne nauczanie.

Europa choć się sekularyzuje, to wciąż jest reprezentowana przez ponad pięćdziesięciu kardynałów, na około stu czterdziestu uprawnionych do głosowania. To z jednej strony oznacza pewnego rodzaju nieuprawnioną dominację, a z drugiej – może wskazywać, że wciąż nie ma wystarczająco kompetentnych duchownych poza Europą.

Taki układ osobowy w kolegium kardynalskim oznacza, że papież wcale nie wyrwał Kościoła z europocentryzmu. I rzeczywiście ten pontyfikat, pod pozorem wychodzenia na peryferia, także geograficzne, nieustannie zajmował się sprawami, które interesują szeroko rozumiane liberalne duchowieństwo Europy, Ameryki Północnej czy też pozostające pod wpływem europejskich ideologii duchowieństwo np. z Ameryki Południowej.

Szczególnie niedowartościowana w kolegium kardynalskim jest obecnie Afryka, której biskupi mają odmienne diagnozy kościelnych problemów, niż ci z głównego nurtu pontyfikatu Franciszka. Można postawić hipotezę, że Afryka i jej Kościoły lokalne wciąż w wielu aspektach – nie tylko samej wiary, ale i moralności – wychodzące dopiero z pogaństwa, widzą że relatywizacja wiary, jej coraz pełniejsze dostosowanie do liberalnej kultury Zachodu, oznacza wpychanie katolickiego chrześcijaństwa w ramiona tego, od czego oni uciekają – czyli pogaństwa.

PAP: Czy jednak na decyzje kardynałów nie będzie miała wpływu zmiana układu sił na arenie międzynarodowej?

T.R.: Próba wyboru papieża, która miałaby wynikać z bieżącej analizy politycznej, moim zdaniem byłaby pomysłem chybionym, ponieważ trudno w tej chwili o stabilne przewidywanie dalszego rozwoju wypadków. Donald Trump i amerykańska dyplomacja dążą do przynajmniej, rewizji porządku międzynarodowego. Amerykanie wydają się chcieć osiągnąć pokój na Ukrainie za wszelką cenę. Nawet za cenę, której nie chcą przyjąć sami Ukraińcy i nad ich głowami. Oczywiście nie robią tego z pobudek humanitarnych, ale jednak można sądzić, że ten rodzaj działania podobałby się papieżowi Franciszkowi, który przez ostatnie lata głosił absolutyzm pokoju, moim zdaniem niestety, ponad pokojem sprawiedliwym.

Polityka Stolicy Apostolskiej wobec Chin spełzła na niczym, a porozumienie z Pekinem okazało się porażką. Rosja Putina także zlekceważyła ambicje papieża do bycia pośrednikiem w procesie pokojowym. Prawdziwą walutą Kościoła jest zawsze jego nauczanie i to, że może on być mocarstwem moralnym. Wtedy jest wiarygodny i oddziałuje.

W encyklice „Fratteli tutti” Franciszek pokazał niesprawiedliwość wojny prewencyjnej, jednak gdy Rosja zaczęła tego rodzaju wojnę, postanowił wdać się w grę mocarstw, zamiast przypomnieć o fundamentalnych zasadach sprawiedliwości w polityce. Wydaje się, że ze względu na politykę międzynarodową i jawny powrót przemocy jako głównego regulatora relacji między państwami potrzebny byłby dziś raczej papież w stylu Jana Pawła II, gotowy głosić nauczanie katolickie o polityce wbrew interesom, często autorytarnych, a nawet totalitarnych potęg.

PAP: Kto ma zatem największe szanse na wybór na nowego papieża?

T.R.: Sądzę, że kandydaci z drużyny papieża wciąż mają znaczne szanse, np. kard. Pietro Parolin, sekretarz stanu, czy jeden z liderów Wspólnoty Sant’egidio kard. Matteo Zuppi. Mogą oni przekonać kolegium kardynalskie, że będą kontynuować linię Franciszka, ale wyeliminują jej największe wady. Oczywiście te wady są różnie postrzegane.

Przyjmijmy, że wysokie katolickie duchowieństwo najbardziej zmęczone jest autorytarnym stylem rządów Franciszka, a Parolin czy Zuppi zaoferują „prawdziwy pluralizm”. Mogłoby to oznaczać, że środowiskom postępowym nowy papież pozwoli działać bez większych przeszkód, ale nie będzie forsował ich agendy jako nowej formy dla całego Kościoła.

Mogłaby także zostać przywrócona – lub przynajmniej poszerzona – wolność tradycyjnej liturgii katolickiej. Benedykt XVI w 2007 r. szeroko otworzył bramy dla mszy trydenckiej w Kościele, która bezprawnie była usunięta po Soborze Watykańskim II, a Franciszek, jedynie z powodu trudnych relacji z tradycjonalistami postanowił te bramy przymknąć. Kard. Zuppi odprawiał w przeszłości mszę trydencką, nie jest raczej do tej tradycji liturgicznej uprzedzony. Może być zatem zdolny do zaproponowania kardynałom nowego rozejmu w toczącym się w Kościele sporze pomiędzy postępowymi relatywistami a konserwatystami i tradycjonalistami.

Nie jest wykluczone, że kardynałowie będę jednak chcieli jakiejś korekty kursu, np. przez większe docenienie dziedzictwa Jana Pawła II i Benedykta XVI, którzy dziś są symbolami nowoczesnego, ale jednocześnie wiernego tradycji katolicyzmu. Wtedy wzrosną szanse takich postaci jak Węgier kard. Peter Erdo.

Na dziś nie wydaje się jednak możliwe, aby szanse na wybranie mieli kardynałowie bezpośrednio kojarzeni z Josephem Ratzingerem jak Robert Sarah czy Raymond „Leo” Burke. Niewątpliwie wybór tego pierwszego mógłby być jednak pożytecznym dla Kościoła zaskoczeniem. Sarah reprezentuje Afrykę i jest postacią bardziej skupioną na duchowej głębi niż na kościelnej polityce, a o to w końcu chodzi.

Wybrany może zostać również kandydat ugodowy, stosunkowo słabo rozpoznawalny, ktoś kogo raczej się nie spodziewamy. Mówiąc językiem polityki – słaby, postrzegany jako niezdolny do większej samodzielności, a pozostawiający wolną przestrzeń lokalnym episkopatom i poszczególnym biskupom.

PAP: Czy nowy pontyfikat będzie odejściem od linii Franciszka czy raczej jego kontynuacją? Od czego będzie to zależało?

T.R.: Jeśli długofalowo nie zostanie w Kościele wdrożona próba wewnętrznego pojednania w zgodzie z Pismem Świętym i tradycją – choćby taka, jaką zaproponował Benedykt XVI, mówiąc o potrzebie hermeneutyki ciągłości, wspólnotę katolicką mogą czekać poważne problemy. Jednym z możliwych procesów będzie anglikanizacja.

Wspólnoty anglikańskie w ostatnich latach podzieliły się instytucjonalnie, ponieważ – słusznie zresztą – stwierdziły, że ich wiara bardzo się różni, a w praktyce wyznają inne religie. Postępowy anglikanizm stał się czymś w rodzaju religii LGBT+, tymczasem anglikanizm konserwatywny pod wieloma względami bardziej przypomina katolicki tradycjonalizm. Oczywiście prymas Kościoła Anglii nie ma i nigdy nie miał tej rangi i autorytetu, co papież dla katolików. Niemniej różnice pomiędzy różnymi grupami katolików stają się w ostatnich czasach coraz wyraźniejsze, a relacja bardziej napięte. Jest to także niestety negatywna zasługa Franciszka, który bardzo chciał modernizować Kościół, nie oglądając się na wiernych.

Punktem odniesienia dla papieży powinna być niezmienna wiara i doktryna katolicka, a nie gra interesów między różnymi środowiskami kościelnymi. Istnienie papiestwa jest kwestią dogmatyczną, wynikająca z Ewangelii, ale sposób jego praktykowania oddalił się zarówno od orzeczeń Soboru Watykańskiego I, jak i od przekazu Pisma Świętego.

Benedykt XVI zaproponował model papiestwa bardziej wycofanego, mniej ekspansywnego, czerpiącego z tradycji, jednak i ten wzorzec został w Kościele zignorowany. Może przyszedł czas na poważniejsza refleksję o roli papieży w Kościele katolickim.

Rozmawiała: Magdalena Gronek (PAP)