75 lat temu, 7 września 1943 roku, żołnierze Armii Krajowej zastrzelili w Warszawie SS-Oberscharführera Franza Bürkla, znanego z sadyzmu zastępcę komendanta więzienia na Pawiaku.
Akcja oddziału specjalnego Kedywu Komendy Głównej AK „Agat” trwała zaledwie 90 sekund. SS-man został zabity nieopodal swojego domu, na rogu ulic Litewskiej i Marszałkowskiej [na fot. miejsce akcji].
Franz Bürkl był funkcjonariuszem SS na Pawiaku od sierpnia 1941 roku. Armia Krajowa wydała na niego wyrok śmierci z powodu okrucieństwa, z jakim traktował więźniów. Według relacji osadzonych, był jednym z najbardziej bestialskich oprawców. Niejednokrotnie strzelał do więźniów dla samej przyjemności, innych własnoręcznie wieszał. Więźniowie Pawiaka mówili, że miał wilczura, którego wykorzystywał do szczucia i atakowania więźniów.
8 września 1943 roku, w odwecie za zabicie Franza Bürkla, Niemcy rozstrzelali około 30 osób. Osiem dni później w „Biuletynie Informacyjnym”, będącym organem prasowym AK, opublikowano komunikat: „Dnia 7 IX 43 r. o godz. 9.58 został zastrzelony w Warszawie Oberscharfuehrer Bürkl, komendant Pawiaka, znany ze znęcania się nad więźniami i masakrowania ich”.
„Zboczeniec, morfinista szwendał się po więzieniu zawsze zamroczony” – tak charakteryzował Niemca Leon Wanat, aresztowany w marcu 1940 roku i przebywający na Pawiaku do sierpnia 1944 roku. „On pierwszy na Pawiaku zaczął mordować więźniów, podczas gdy inni zadowalali się jeszcze w tym czasie jedynie rolą obserwatorów. Łańcuch zbrodni Bürkla ciągnął się bez końca”.
Wykonanie akcji likwidacyjnej powierzono plutonowi podharcmistrza Jerzego Zborowskiego, pseudonim „Jeremi”. W grupie mającej zlikwidować Bürkla znaleźli się między innymi Bronisław Pietraszewicz „Lot”, Eugeniusz Schielberg „Dietrich”, Henryk Migdalski „Kędzior”.
Pawiak był największym więzieniem politycznym na terenie okupowanej Polski. Politycznym jedynie w założeniach, bo trafiali tam również ludzie z ulicznych łapanek. Szacuje się, że na około 100 tysięcy więźniów, którzy przeszli przez Pawiak w latach 1939-1944, blisko 40 procent zginęło w egzekucjach, zostało zamęczonych w czasie przesłuchań, głównie przy alei Szucha, gdzie mieścił się areszt śledczy Urzędu Komendanta Policji Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa Dystryktu Warszawskiego, lub zmarło w szpitalu więziennym. Przez Pawiak przeszła również nieustalona liczba osób pochodzenia żydowskiego, szczególnie po zamknięciu warszawskiego getta w 1940 roku i w czasie jego likwidacji w 1943 roku. Około 60 tysięcy więźniów wywieziono z Pawiaka do obozów koncentracyjnych.
W więzieniu na niespotykaną skalę działała konspiracja. Już w 1939 roku powstała komórka więzienna Służby Zwycięstwu Polski, a następnie Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej. Pod koniec 1942 roku powstała komórka więzienna Delegatury Rządu. Z siatką wewnętrzną współpracowali więźniowie funkcyjni – lekarze, pracownicy administracji więziennej i kolumny sanitarnej oraz więźniowie, którzy pracowali w warsztatach.
Wynikiem działań więziennego wywiadu był szereg akcji, zapoczątkowanych 26 marca 1943 roku uwolnieniem pod Arsenałem, przez specjalny Oddział Grup Szturmowych Szarych Szeregów, Jana Bytnara „Rudego”, komendanta Hufca Południe, oraz innych więźniów, przewożonych na Pawiak z siedziby Gestapo w alei Szucha.
W następstwie współpracy komórki więziennej z Armią Krajową, Kierownictwo Walki Podziemnej wydawało wyroki śmierci na gestapowców i katów z Pawiaka i Szucha. Na podstawie informacji uzyskanych od więźniów podjęto decyzję, żeby w pierwszej kolejności zlikwidować właśnie SS-Oberscharführera Franza Bürkla, a następnie kilku jego najbardziej sadystycznych współpracowników.
IAR